فضیلت شب و روز جمعه (1)

خداوند از بین موجودات، انسان را و از بین انسان ها، انبیا و امامان و اولیا را برگزید، و از بین مکان ها، مکّه و مدینه و کوفه و کربلا و از بین ماه ها، ماه مبارک رمضان و شب قدر، و از بین روزها، روز جمعه را برگزید که از این روز به عنوان «سیدالایام» و بزرگ ترین اعیاد یاد شده است.
متأسفانه در جامعه ی امروزی کمتر به این عظمت توجه می شود، هر چند قبول داریم بعد از انقلاب اسلامی توجه به دعاها (کمیل، ندبه و...) و نماز جمعه بیشتر شده ولی باز آن گونه که شایسته ی این شب و روز است، به آن توجّه نشده است!
شاید بتوان ادعا کرد که بیش ترین گناهان در پارک ها، تفرجگاه ها و... در روز جمعه انجام می گیرد، و بیش ترین حرمت شکنی ها نسبت به مسائل دینی همچون: بدحجابی و بی حجابی، ترانه های مبتذل، متلک ها و مزاحمت های ناموسی در شب و روز جمعه بروز و ظهور می کند. برای جلوگیری از این گناهان و یا کم شدن آن، مناسب است فضائل شب و روز جمعه به مردم و جامعه گوشزد شود؛ یقیناً این گونه اطلاع رسانی ها، مردم را به سمت و سوی بهره برداری بیشتر از شب و روز جمعه، و دوری نمودن از گناهان سوق می دهد.

چرا «روز جمعه» نامیده شده؟

پرسشی که به ذهن انسان تداعی می کند، این است که: چرا جمعه را جمعه نامیده اند؟ پاسخ را در روایات جستجو می کنیم.
ابوحمزه نقل نموده که مردی به محضر امام باقر (علیه السلام) رسید و عرض کرد: چگونه (و چرا این روز) جمعه نامیده شده؟ حضرت فرمود: «لانّ الله عزّوجلّ جمع فیها خلقه لولایة محمّدٍ و وصیّه فی المیثاق فسمّاه یوم الجمعة لجمعه فیه خلقه؛(1) برای این که خداوند عزیز و جلیل در آن روز خَلقَش را بر ولایت محمد و وصی او (علی(علیه السلام)) در پیمان گرفتن جمع کرد. پس جمعه نامیده شد به خاطر جمع نمودن خداوند مردم را در این روز [بر ولایت محمّد و آل محمد (صلّی الله علیه و آله)]؛ یعنی جمعه از جَمع شدن گرفته شده است».
و امام صادق (علیه السلام) فرمود: «سمّیت الجمعة جمعةً، لانّ الله جمع الخلق لولایة محمد و اهل بیته (صلوات الله علیهم) ... سمّیت الجمعة جمعةً، لانّ الله جمع للنّبی (صلّی الله علیه و آله) امره؛ (2) جمعه را جمعه نامیده اند، به این جهت که خداوند مخلوقات خود را [در آن روز] بر ولایت محمد و اهل بیت او جمع نمود. (همچنین فرمود) جمعه، جمعه نامیده شده است، چون خداوند امر [و کار] پیامبر را در آن روز جمع نمود».

فضائل جمعه

1.برگزیده ی الهی

عبدالله بن سنان از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده که آن حضرت فرمود: «انّ الله اختار من کلّ شیءٍ شیئاً فاختار من الایّام یوم الجمعة؛ (3) به راستی خداوند از هر چیزی، یک چیزی را انتخاب نموده، و از روزها (و زمان ها) روز جمعه را برگزید».
امام صادق (علیه السلام) از پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) نقل نموده که آن حضرت فرمود: «انّ الله اختار من الایام الجمعة و من الشهور رمضان، و من اللیالی لیلة القدر؛ (4) خداوند از روزها، جمعه را، و از بین ماه ها، (ماه مبارک) رمضان را و از شب ها، شب قدر را برگزید».
در روایت طولانی دیگر، ابن عباس از پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) نقل نموده که آن حضرت فرمود: «خداوند از میان کلمه ها، چهار کلمه را... و از روزها، چهار روز را برگزید، ... فامّا خیّرته من الایّام فیوم الفطر و یوم عرفة و یوم الاضحی و یوم الجمعة؛ و اما روزهای برگزیده، روز (عید) فطر و روز عرفه و روز (عید) قربان و روز جمعه است».(5)

2.برترین روز

یقیناً روزی که برگزیده ی الهی باشد، برترین روزها نیز خواهد بود. ابوبصیر می گوید: از امام باقر (علیه السلام) شنیدم که می فرمود: «ما طلعت الشمس بیومٍ افضل من یوم الجمعة؛ (6) خورشید بر روزی برتر از روز جمعه نتابیده است».
البته این اطلاق، با برخی ایّام همچون روز عید غدیر و عرفه، قید خورده است که بعداً اشاره می شود.

3.سید الایام

رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) فرمود: «انّ (یوم) الجمعة سیّد الایّام یضاعف الله فیه الحسنات...؛ حقیقتاً روز جمعه، سرور و آقای روزها است که در آن (پاداش) حسنات دو چندان می شود».
و نیز فرمود: «یوم الجمعة سیّد الایّام و اعظم عند الله عزّوجلّ من یوم الاضحی و یوم الفطر؛ (7) روز جمعه، آقای روزهاست و در نزد خدای عزیز و جلیل از روز (عید) قربان و روز (عید) فطر برتر است».

4.عید مسلمین

در منابع دینی، چهار روز به عنوان «عید» معرّفی شده است؛ غدیر خم، جمعه، قربان و فطر و در بین این اعیاد، عید غدیر برترین آنها و جمعه در رتبه دوم قرار دارد. روایت پیش گفته نیز بر این امر دلالت دارد که جمعه، بر عید قربان و عید فطر برتری دارد.
امام کاظم (علیه السلام) در بخشی از یک حدیث طولانی فرمود: «و امّا الیوم الّذی حملت فیه مریم فهو یوم الجمعة للزوال و هو الیوم الذی هبط فیه الروح الامین، و لیس للمسلمین عید کان اولی منه، عظّمه الله و عظّمه محمد (صلّی الله علیه و آله) فامره ان یجعله عیداً فهو یوم الجمعة؛ (8) امّا روزی که (حضرت) مریم (به عیسی(علیه السلام)) باردار شد، روز جمعه لحظه زوال بود، و آن همان روزی است که روح الامین (ملک برتر الهی) فرود آمد. و برای مسلمین [بعد از عید غدیر] عیدی برتر از جمعه وجود ندارد. خدا و محمد (صلّی الله علیه و آله) آن را بزرگ شمرده اند؛ لذا خداوند به پیامبر (صلّی الله علیه و آله) دستور داد که آن روز را عید قرار دهد».
از جابر و او از امام باقر (علیه السلام) نقل کرده است که پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) فرمود: «انّ جبرئیل أتانی بمرآةٍ فی وسطها کالنّکتة السّوداء، فقلت له: یا جبرئیل ما هذه؟ قال: هذه الجمعة، قال: قلت و ما الجمعة؟ قال: لکم فیها خیرٌ کثیرٌ، قال: قلت و ما الخیر الکثیر؟ قال: تکون لک عیداً و لامتّک من بعدک الی
یوم القیامة...؛ (9) به راستی جبرئیل آیینه ای برایم آورد که در وسط آن نقطه سیاهی بود. پس گفتم: ای جبرئیل! این چیست؟ گفت: این جمعه است. گفتم: جمعه چیست؟ گفت: برای شما در آن خیر و برکت فراوان است. گفتم خیر فراوان چیست؟ فرمود: (روز جمعه) عید برای تو و امتت تا روز قیامت خواهد بود...».
اما مقیّد این روایات که به صورت مطلق، جمعه را برتری داده، روایاتی است که می گوید روز غدیر خم افضل اعیاد است. حضرت صادق (علیه السلام) فرمود: «و الجمعة... عیدٌ للمسلمین و هو افضل من الفطر و الاضحی و یوم غدیر خم افضل الاعیاد و هو الثامن عشر من ذی الحجّة...؛ (10) جمعه، عید مسلمین است و این عید برتر از (عید) فطر و قربان است و (لی) روز (عید) غدیر خم، برترین اعیاد است که در روز هیجدهم (ماه) ذی حجه واقع شده است».

مناسبت های شب و روز جمعه

مهم ترین حادثه های تاریخی، در شب و روز جمعه اتفاق افتاده و یا خواهد افتاد. در این بخش به اهم آنها اشاره می شود:

1.روز خلقت هستی، خلقت آدم و حوا، و نجات انبیا از گرفتاری ها

امام علی (علیه السلام) فرمود: نزد رسول خدا بودیم که مردی خدمت حضرت آمد و عرض کرد: پدر و مادرم فدایت ای رسول خدا! به من از (فضیلت) روز جمعه خبر بده. پس رسول خدا 9 گریه کرد و فرمود: از من از روز جمعه پرسیدی؟ عرض کرد: بله. سپس فرمود: تسمّیه الملائکة فی السّماء یوم المزید، یوم الجمعه، یوم خلق الله فیه آدم (علیه السلام)، یوم الجمعه نفخ الله فی آدم الروح، یوم الجمعة یومٌ اسکن الله فیه آدم الجنّة، یومٌ اسجد الله ملائکتة لآدم،...؛ روز جمعه نزد ملائک آسمانی به روز «مزید» نامیده می شود. روز جمعه روزی است که خدا در آن روز، آدم را آفرید و در او روح دمید. و روزی است که در آن روز آدم را ساکن بهشت نمود و روزی است که خدا، ملائک را بر سجده به آدم امر کرد، و روزی که حوا را برای آدم آفرید و روزی است که خداوند به آتش فرمود: «بر ابراهیم سرد و سلامت باش».(11)
و روز جمعه روزی است که دعای یعقوب (برای فرزندانش) در آن روز مستجاب شد، و روزی است که توبه آدم در آن روز پذیرفته شد و بلا از ایوب دفع شد و روزی که خداوند به جای اسماعیل ذبح عظیم (قوچ و...) فرستاد و روزی که در آن روز آسمان ها و زمین و مابین آن دو آفریده شد، و روزی است که ترس و هول برپایی قیامت و فزع بزرگ در آن می رود».(12)

2.روز برپایی قیامت

پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) فرمود: «تقوم السّاعة یوم الجمعة بین صلاة الظهر و العصر؛ (13) قیامت در روز جمعه ما بین نماز ظهر و عصر برپا می شود».
در جای دیگر فرمود: «الجمعة سیّد الایّام... خلق الله فیه آدم و اهبط الله آدم الی الارض و فیه توفّی الله آدم... و ما من ملکٍ مقرّبٍ و لا سماء و لا ارضٍ و لا ریاح و لا جبالٍ و لا شجرٍ الّا و هو مشفقٌ یوم الجمعة ان تقوم القیامة فیه؛ جمعه آقای روزها است که آدم در آن روز آفریده شده و در آن روز خداوند او را به زمین هبوط داد و در آن روز، او را قبض روح کرد. هیچ ملک مقرّب و آسمان و زمین و باد و کوه و درختی نیست مگر در آن روز از برپایی قیامت ترس دارد (چراکه قیامت در جمعه برپا می شود)».

3.روز قیام مهدی (عج)

امام صادق (علیه السلام) فرمود: «... و یخرج قائمنا اهل البیت یوم الجمعة و تقوم القیامة یوم الجمعه...؛ (14) قائم ما اهل بیت در روز جمعه قیام می کند و قیامت (نیز) در روز جمعه برپا می شود».

 

چه جمعه ها که یک به یک غروب شد، نیامدی
چه بغض ها که در گلو رسوب شد، نیامدی

تمام طول هفته را، به انتظار جمعه ام
دوباره صبح، ظهر، نه، غروب شد، نیامدی

برای ما که خسته ایم و مانده ایم نه، ولی
برای عده ای دگر چه خوب شد، نیامدی

 

اعمال در شب و روز جمعه

از آنجا که جمعه برترین روز هفته است، حساب اعمال نیز از نظر پاداش و جزا فرق می کند و بر ثواب کارهای خیر افزوده می شود؛ چنان که مجازات کار زشت و معصیت نیز افزایش پیدا می کند.
امام باقر (علیه السلام) فرمود: «الخیر و الشّر یضاعف یوم الجمعة؛ (15) در روز جمعه، نیکی و بدی از نظر پاداش و مجازات دو چندان می شود».
ابان بن تغلب از حضرت صادق (علیه السلام) نقل کرده است که فرمود: «انّ للجمعة حقّاً و حرمةً فایّاک ان تضیع او تقصّر فی شیء من عبادة الله و التّقرّب الیه بالعمل الصّالح و ترک المحارم کلّها... یضاعف
فیه الحسنات و یمحو فیه السیّئات؛(16) برای جمعه، حق و احترامی است (که باید مراعات شود) پس دوری کن از این که حق جمعه را ضایع کنی و یا در عبادت خدا کوتاهی کنی و (یا) در نزدیک شدن به خداوند به سبب عمل صالح و ترک نمودن تمامی محرمات، کوتاهی نمایی. ... پس به راستی خدا در آن روز، حسنات را دو چندان می کند و بدی ها را محو می کند».
راوی می گوید: حضرت تذکر داد که روز جمعه همچون شب جمعه (دارای منزلت و حق) است.
گاه در روایات به اعمال خاصی اشاره شده است که در روز جمعه انجام گیرد.
هشام بن حکم از امام صادق (علیه السلام) درباره ی مردی که اراده دارد کار خیری چون صدقه و روزه انجام دهد، نقل نموده که حضرت فرمود: «یستحبّ ان یکون ذلک یوم الجمعة فانّ العمل یوم الجمعة یضاعف؛ (17) مستحب است انجام آن اعمال در روز جمعه باشد؛ زیرا [پاداش] عمل در آن روز دو برابر می شود».
امام باقر (علیه السلام)فرمود: «اذا اردت ان تتصدّق بشیءٍ قبل الجمعة فاخّره الی یوم الجمعة؛ (18) هر گاه خواستی قبل از جمعه صدقه دهی، آن را تا روز جمعه تأخیر بینداز».
امام صادق (علیه السلام) فرمود: «الصّدقة یومٍ الجمعة تضاعف، و لیلة الجمعة تضاعف، و ما من یوم کیوم الجمعة، و ما لیلةٌ کلیلة الجمعة، یومها ازهر ولیلتها غراء؛ (19) صدقه (دادن) در روز و شب جمعه دو چندان می شود. هیچ روزی چون روز جمعه نیست و هیچ شبی نیز همچون شب جمعه نیست؛ روز آن نورانی و شب آن نمایان (و چهره سفید) است».
حضرت رضا (علیه السلام) فرمود: «اعلم یرحمک الله، ان الله تبارک و تعالی فضّل یوم الجمعة و لیلتة علی سائر الایّام فضاعف فیه الحسنات لعاملها و السّیئات علی مقترفها اعظاماً لها؛ بدان، خداوند تو را رحمت کند. به راستی خدای تبارک و تعالی شب و روز جمعه را بر دیگر روزها برتری داد (چراکه) حسنات را برای انجام دهنده آن چند برابر می کند و گناهان را (نیز) بر مرتکب گناهان دو چندان (مجازات) می کند. [این هر دو] برای حفظ احترام جمعه است».
لذا این حرمت باید حفظ شود، وای بر کسی که حرمت شب و روز جمعه را حفظ نکند!
رسول گرامی اسلام (صلّی الله علیه و آله) فرمود: «انّ یوم الجمعة سید الایّام... و ما استخفّ احدٌ بحرمته و ضیّع حقّه الّا کان حقّ علی الله عزّوجلّ ان یصلیه نار جهنّم الّا ان یتوب؛(20) به راستی روز جمعه آقای روزها است. کسی که در حرمت آن استخفاف (و کوتاهی) کند و یا حق آن را ضایع کند، خدای عزیز و جلیل او را وارد آتش جهنّم می کند مگر توبه کند».
این حدیث نشان می دهد که حرمت شب و روز جمعه، بالاتر از آن است که ما متوجّه باشیم و بشناسیم.

دعا و عبادت در جمعه

یکی از بهترین اعمال در شب و روز جمعه، دعا و عبادت و تلاوت قرآن است که سوره های زیادی در این باره سفارش شده است.

 

شب جمعه، شب راز و نیاز است
شب جمعه، شب سوز و گداز است

شب جمعه، درِ رحمت بود باز
کند عاشق سوی معشوق پرواز

حضرت صادق (علیه السلام) فرمود: «انّ للجمعة حقاً و حرمةً فایّاک ان تضیّع او تقصّر فی شیءٍ من عبادة الله و التّقرّب الیه بالعمل الصّالح و ترک المحارم کلّها... فان استطعت ان تحییها بالصّلاة و الدعاء فافعل فانّ ربّک ینزل فی اول لیلة الجمعة الی سماء الدّنیا، یضاعف فیه الحسنات و یمحو فیه السیّئات، و انّ الله واسعٌ کریمٌ؛(21) به راستی برای جمعه حق و احترامی است که مبادا آن را ضایع کنی و یا در انجام عبادات الهی و تقرب جستن به سوی او با انجام عمل صالح و ترک محرّمات کوتاهی کنی. اگر توان داری شب را با نماز و دعا سر کن؛ زیرا [رحمت] پروردگارت در بخش اول شب جمعه به سوی آسمان دنیا فرود می آید که حسنات را دو برابر و گناهان را محو می کند؛ چراکه خدا [دارای رحمت] وسیع و بخشنده است».
شیخ صدوق از امیرمؤمنان علی (علیه السلام) نقل کرده است که حضرت، روز جمعه خطبه خواند و بعد از حمد و ستایش الهی فرمود: «الا انّ هذا الیوم یومٌ جعله الله لکم عیداً و هو سیّد ایّامکم و افضل اعیادکم و قد امرکم الله فی کتابه بالسّعی فیه الی ذکره، فلتعظم و رغبتکم فیه، و لتخلص نیّتکم فیه، و
أکثروا فیه التّضرّع و الدّعاة و مسألة الرّحمة و المغفرة؛ (22) بیدار باشید، این روز (جمعه) روزی است که خداوند آن را برای شما عید قرار داده است و آن آقای روزها است و برترین عید شما [بعد از عید غدیر] است و خداوند در کتابش (سوره جمعه) دستور داده است که به سوی ذکر خدا (و نماز جمعه) بشتابید [فاسعوا إلی ذکر الله] پس اشتیاق خود را نسبت به آن بزرگ شمارید، و نیّت خود را در آن روز خالص نموده و تضرّع و دعا و درخواست رحمت و بخشش از خداوند، فراوان داشته باشید».

پی‌نوشت‌ها:

1.وسائل الشیعه، شیخ حرّعاملی، ج 5، ص 64، ح 7، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چ 4، 1391 ق.
2.مستدرک الوسائل، میرزا حسن نوری، ج 6، ص 59، ح 3 (6424)، بیروت، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، چ 3، 1411 ق.
3.همان، ج 5، ص 62، باب 40، ح 1.
4.همان، ج 6، ص 63، ح 14 (6435).
5.همان، ص 64، ح 17 (6437).
6.همان، ح 2.
7.بحارالانوار، محمد باقر مجلسی، ج 89، ص 267، ح 5، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ؛ منتخب میزان الحکمه، محمدی ری شهری، ص 102، ح 1120، قم، دارالحدیث. 1380 ش.
8.وسائل الشیعه، ص 63، ح 5، (9625).
9.مستدرک الوسائل، ج 6، ص 58، ح 1 (6422).
10.وسائل الشیعه، ،ص 66 و 67، ح 18.
11.انبیاء/69.
12.مستدرک الوسائل، ج 6، ص 58 و 59.
13.وسائل الشیعه، ج 5، ص 66، ح 16.
14.همان، ص 67.
15.همان، ص 66، ح 15؛ بحارالانوار، ج 89، ص 283، ح 28؛ منتخب میزان الحکمه، ص 102، ح 1123؛ مستدرک الوسائل، ج 6، ص 60، ح 7 (6428).
16.وسائل الشیعه، ج 5، ص 63، ح 3، باب 40.
17.همان، ص 66، ح 14؛ بحارالانوار، ج 56، ص 33، ح 5، مؤسسة الوفا.
18.وسائل الشیعه، ج 5، ص 67، ح 31.
19.مستدرک الوسائل، ج 6، ص 61، ح 9، (6430).
20.وسائل الشیعه، ج 5، ص 63، ح 4.
21.همان، ح 3.
22.همان، ص 65.

 

منبع: نشریه فرهنگ کوثر، شماره 84.